زندگینامه عمر خیام نیشابوری ریاضیدان

خوش باش دمی که زندگانی این است

عمر خیام نیشابوری با نام کامل: غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری که خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری هم نامیده شده‌ است.

وی فیلسوف، ریاضیدان، ستاره‌ شناس و رباعی‌ سرای ایرانی در دوره سلجوقی است.

گرچه جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجهالحق» بوده‌است، آوازه نگارش رباعیاتش شهرت جهانی دارد. رباعیات خیام را به اغلب زبان‌ های زنده ترجمه نموده‌ اند، “ادوارد فیتز جرالد” رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌است که حاصل شهرت بیشتر وی در غرب‌ زمین گردیده‌ است.

یکی از برجسته‌ ترین کارهای وی را می‌ توان اصلاح گاه شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌ الملک، که در دوره سلطنت ملک‌ شاه سلجوقی بود، دانست. وی در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود.

نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعات‌اش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است. ابداع نظریه‌ای درباره نسبت‌ های هم‌ ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم‌ترین کارهای اوست.

زندگینامه خیام نیشابوری

عمرخیام نیشابوری ، (غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری) در 28 اردیبهشت 439 هجری در نیشابور متولد شد. همه چیزدان، فیلسوف، ریاضیدان، ستاره شناس و شاعر رباعی سرای ایرانی و بزرگترین دانشمند قرن پنجم در دوره ی سلجوقی بود

نام پدر خیام ابراهیم بوده است که برخی افراد معتقدند شغل او یا یکی از نیاکان خیام خیمه دوزی یا چادر دوزی بوده است اما برخی میگویند که پدر خیام به امور دیوانی مشغول بوده است.

خیام در زمان خود دارای مقام و شهرت بسیار بود و معاصران او همه وی را به لقب های بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجة‌ الحق نام می بردند. گرچه جایگاه علمی خيام برتر از جایگاه ادبی اوست

او از بزرگترین دانشمندان عصر خود بود و دارای هوشی فوق العاده و حافظه ای نیرومند و قوی .

خیام در زادگاه خود علوم رایج آن دوران مانند فلسفه و ریاضیات را آموخت. عده ای از مورخان او را شاگرد ابن سینا می دانند. اما از نظر زمانی تناقض های زیادی در این ادعا وجود دارد او از شاگردان امام موفق نیشابوری بود. خیام پس از تحصیل علوم فلسفه، ستاره شناسی و حدیث و تفسیر در سال 561 هجری به سمرقند نقل مکان کرد و اولین کتاب جبر خود را زیر نظر قاضی القضات سمرقند تالیف نمود.

نوجوانی خیام

خیام نیشابوری در دوران جوانی به فراگیری علم و دانش پرداخت به طوری که در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طب نیز مهارت داشت به طوری که گفته شده او سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار بود معالجه کرده است.

شهرت خیام نیشابوری گرچه بیشتر به شاعری است اما در واقع خیام فیلسوف و ریاضیدانی بود که به آثار ابوعلی سیناپرداخت و یکی از خطبه های معروف او را در باب یکتایی خداوند به فارسی ترجمه کرد. اولین اشاره ای که به شعر خیام شده، 100 سال پس از مرگ اوست.

او به دو زبان فارسی و عربی هم شعر می سرود و در علوم مختلف کتاب های با ارزشی نوشته است.

خیام در علم نجوم مهارت داشت به طوری که گروهی از منجمین در ساختن رصدخانه سلطان ملکشاه سلجوقی با او همکاری کردند.

وی به درخواست سلطان ملکشاه سلجوقی تصمیم به اصلاح تقویم گرفت که به تقویم جلالی معروف است.

تقویم

خیام منجم بود و تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که او و عده ای از دانشمندانی دیگر، در زمان جلال الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند و به نام وی تقویم جلالی نامگذاری شد. او در باره ی چگونگی محاسبات نجومی خود رساله ای هم نوشته است. خیام علاوه بر ریاضی و نجوم، در فلسفه، تاریخ جهان،زبانشناسی و فقه تبحر داشت. علوم و فلسفه یونان را تدریس می کرد و دانشجویان را به ورزش جسمانی و پرورش نفس تشویق می کرد. به همین دلیل، بسیاری از صوفیان و عارفان زمان، او را به خود نزدیک می دانستند.

از آثار معروف فارسی منسوب به عمرخیام، رساله نوروز نامه است که با نثری ساده و شیوا، پیدایی نوروز و آداب برگزاری آن را در دربار ساسانیان بازگو کرده. او در این رساله با شیفتگی تمام درباره آیین جهانداری شاهنشاهان کهن ایرانی و پیشه ها و دانش هایی که مورد توجه آنان بوده سخن گفته است.

حوادث در زمان خیام نیشابوری

در زمان حیات خیام حوادث مهمی به وقوع پیوست از جمله جنگ های صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی. خیام بیشتر عمر خود را در شهر نیشابور گذراند و در طی دوران حیات خود فقط دو بار از نیشابور خارج شد. سفر اول برای انجام دادن مراسم حج و سفر دوم به شهر ری و بخارا بوده است.

دستاوردهای خیام نیشابوری

ریاضیات

پیش از کشف رساله ی خیام در جبر، شهرت او در مشرق‌زمین به واسطه ی اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به واسطه ی ترجمه ی رباعیاتش بوده است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضیدانان اروپایی سده ی ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده است، می توان رد پای خیام را به واسطه ی طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. کهن ترین کتابی که از خیام نامی به میان آورده و نویسنده ی آن هم دوره ی خیام بوده، نظامی عروضی مؤلف چهار مقاله است؛ ولی او خیام را در ردیف منجمین ذکر می کند و اسمی از رباعیات او نمی آورد.

او نخستین کسی بود که نشان داد معادله ی درجه ی سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه که در هر حالت پنداشته شده رخ می دهد بستگی به این دارد که آن مقاطع مخروطی که او از آنها استفاده می کند در هیچ نقطه یکدیگر را برش ندهند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را برش ندهند.».

یکی دیگر از آثار ریاضی خیام رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است. او در این کتاب اصول موضوعه ی هندسه ی اقلیدسی اصل موضوعه ی پنجم اقلیدس را درباره ی قضیه ی خطوط متوازی که شالوده ی هندسه ی اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.

فلسفه

تاکنون از خیام پنج رساله فلسفی دردسترس است که عبارتند از: فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا و در علم کلیات وجود. از این میان تنها رساله در علم کلیات وجود به فارسی بوده و سایرین به زبان عربی می باشند. همچنین خیام به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی در سال 472 هجری قمری ترجمه ای به فارسی از خطبه توحیدیه ابن سینا انجام داده است.

در سفری به شیراز در سال 473 هجری قمری خیام نامه ای از ابونصر محمد بن عبدالرحیم سفری، قاضی القضات فارس – که زمانی شاگرد ابن سینا بوده‌است – دریافت می کند که حاوی دو مسئله در باب «کون» و «تکلیف» بود

ستاره شناسی

یکی از برجسته ترین کارهای خیام را می توان سر و سامان دادن گاه شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دوره پادشاهی ملک شاه سلجوقی بود، دانست. او بدین منظور مدار گردش کره ی زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه کرد. سروسامان دادن در 25 فروردین 458 هجری خورشیدی (3 رمضان 471 هجری قمری) انجام شد.

خیام در مقام ریاضیدان و ستاره شناس پژوهش ها و نوشته های مهمی دارد. از جمله آنها رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می کند.

او معادلات درجه دوم را از روش های هندسی اصول اقلیدس حل می کند و سپس نشان می دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند. برگن باور دارد که «هر کس که ترجمه‌ی انگلیسی [جبر خیام] توسط کثیر را بخواند استدلالات خیام را پیدا خواهد کرد. و نیز، از نکات بسیار جالب توجهی در تاریخ، انواع گوناگون معادلات، مطلع خواهد شد.» مسلم است که خیام در رساله هایش از وجود پاسخ های منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته است و جواب صفر را هم در نظر نمی گرفت.

موسیقی

خیام به واکاوی ریاضی موسیقی هم پرداخت و در القول علی اجناس الذی بالاربعه مسئله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده ی بالارونده، و یک چهارم پرده را توضیح می دهد.

ادبیات

خیام زندگی اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالیکه هم دوره هایش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی خبر بودند. هم دوره های خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده‌اند.

قدیمی ترین کتابی که در آن از خیام شاعر ، یادی است، کتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال 572 یعنی نزدیک به 50 سال پس از مرگ خیام به تحریر درآمد. کتاب دیگر مرصادالعباد نجم‌الدین رازی است. این کتاب نزدیک 100 سال پس از مرگ خیام در سال 620 هجری قمری تصنیف شده است. نجم الدین صوفی متعصبی بوده که از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفرآمیزش دریغ نکرده است.

کتاب های کهن (پیش از سده نهم) که اشعار خیام در آن‌ها آمده است و مورد استفاده ی تصحیح کنندگان قرار گرفته اند علاوه بر مرصادالعباد از این قرارند:

تاریخ جهانگشا (658 ق)، تاریخ گزیده ی حمدالله مستوفی (730 ق)، نزهة المجالس (731 ق)، مونس الاحرار (741 ق). جنگی از منشآت و اشعار که سعید نفیسی در کتابخانه ی مجلس شورای ملی جنگ یافت و در سال 750 هجری قمری کتابت میباشد و همچنین مجموعه ای تذکره مانند که قاسم غنی در کتابخانه ی شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخب های اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام در میان آن‌ها وجود دارد دارد.

ویژگی های شعر خیام

شعر خیام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی های فضل فروشانه و در عین حال حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است. تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هفتاد دانسته اند، تا کنون بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده شده است.

در دنیای ادب و هنر جهانی، مخصوصا در کشورهای انگلیسی زبان، خیام معروف ترین شاعر ایرانی است که شهرتش از محافل علمی و ادبی بسیار فراتر میباشد. این شهرت مرهون ترجمه رباعیات او به وسیله ادوارد فیتز جرالد شاعر انگلیسی است. خیام که در قرن نوزدهم میلادی، افکار بزرگ فیلسوف و شاعر را به جهانیان شناساند و موجب توجه همگان به این اعجوبه علم و هنر شد.

در حدود دوازده اثر از خیام در علم و فلسفه به جای مانده است، اما همین آثار کم، وی را در سراسر جهان به شهرت رساند. از مهمترین آنها” کتاب جبر” اوست، که بهترین اثر در نوع خود در ریاضیات است. از دیگر آثار او می توان به رساله فی شرح ما اشکال من مصادرات اقلیدس، رساله فی ابراهین علی المسائل الجبر و المقابله (جبر خیام)، میزان الحکم، رساله الکون و التکلیف، الجواب عم ثلاث مسائل اضیاء العقلی، رساله فی الوجود، رساله فی کلیه الوجود، نوروزنامه و کتاب الزیج الملکشاهی که به رومی نیز ترجمه شده ، اشاره کرد.

اشعار خیام بیشتر به زبان پارسی و تازی هستند مضمون عمده رباعیات خیام شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم شمردن عمر آدمی است.

چهره جهانی خیام

چهره جهانی خیام بعنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌ است. اوج شناخت خیام در جهان را می‌ توان پس از ترجمه شعر های وی به وسیله ادوارد فیتز جرالد دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعر های ترجمه‌ شده به وسیله فیتز جرالد را سروده خیام نمی‌ دانند و این خود سبب تفاوت‌ هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ ها و غربی‌ ها شده‌است.

تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین تا تی. اس الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشن فکران جهان تبدیل کرده‌است.

بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه رباعیات او به معرفی خیام در جهان غرب کمک کردند.در سال 1875 میلادی گارسن دوتاسی خاورشناس معروف فرانسوی تعداد 10 رباعی از خیام را به فرانسه برده بود این در حالی بود که حدود ده سال قبل یعنی در سال 1867 نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در رشت اولین ترجمه رباعیات را به فرانسه ارائه کرده بود.

او برخلاف عقیده فیتزجرالد که بر وجهه شاعری خیام تاکید داشت، خیام را یک صوفی قلمداد میکرد همین بی خبری از فکر خیام موجب شد که تئوفیل گوتیه او را شاعری رند حساب کند.

نظر گوتیه نسبت به خیام و شرح و تفصیل اشعارش موجب شد که فرانسویان نسبت به این شاعر ایرانی علاقه زیادی نشان دهند.

دیگر تاثیرات خیام

ارنست رنان با تایید نظر فیتزجرالد، خیام را شاعری توانا در حفظ هویت آریایی میدانست. وی هوش و قدرت خیام را در بیان الفاظ بعضا کفر آمیز در قالب اشعار عرفانی به تقیه نسبت داده است.

آندره ژید هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا بود بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را میتوان در کتاب مائده های زمینی او مشاهده کرد.

جالب است بدانید که ولادیمیر پوتین، مارتین لوتر کینگ و آبراهام لینکن همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند.
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن 2009 به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌ آمیز ساختمان مجسمه‌ ای به شکل چهار تاقی که ترکیبی از سبک‌ های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده‌است.

در این چهار تاقی مجسمه‌ هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.

آثار عمر خیام نیشابوری

آنچه که از آثار خیام وجود دارد یا تاریخ نویسان وجود آنها را ذکر کرده اند رساله ها و مقالاتی است که او در علوم مختلف نوشته است که عبارتند از:

1- رساله ای در جبر و مقابله

2-رساله ای در شرح اصول اقلید

3-زیج ملکشاهی یا زیج جلالی

4- رساله ای در طبیعیات

5-رساله در وجود

6- رساله فلسفی که در آن از حکمت الهی در آفرینش عالم و تکالیف مردم و عبادات بحث می کند.

7- رساله ای در اختلاف فصول و اقالیم

8-نوروز نامه که درباره رسوم و اعیاد ایرانیان به ویژه تاریخ و آداب ایرانیان در روز عید نوروز است.

9-دیوان رباعیات

10- رساله فی براهین الجبر و المقابله

11-رساله تکلیف

12-رساله ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات اقلیدس

13-رساله روضه القلوب

14-رساله ضیاء العلی

15- رساله میزان الحکمه

16- رساله ای در صورت و تضاد

17- ترجمه خطبه ابن سینا

18- رساله مشکلات ایجاب

19- رساله ای در بیان زیگ ملک شاهی

20- رساله نضام الملک در بیان حکومت

21- رساله لوازم الا کمنه

22- اشعار عربی خیام

23- عیون الحکمه

24- رساله معراجیه

25- رساله در علم کلیات

26- رساله در تحقیق معنی وجود

27-رساله ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب

درگذشت و آرامگاه عمر خیام

آرامگاه خیام نیشابوری — آرامگاه عمر خیام

سرانجام شاعر بزرگ در سال 517 ﻫ . ق در شهر نیشابور دارفانی را وداع گفت. آرامگاه خیام در حال حاضر در شهر نیشابور قرار دارد، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق (ع) واقع شده است.

او قبل از مرگ خود محل آرامگاه خود را پبش بینی کرده بود که نظامی عروضی در ملاقاتی که با او داشته این پیش بینی را این گونه بیان کرده : “گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می کند .” نظامی عروضی بعد از چهار سال که از وفات خیام می گذشت به شهر نیشابور رفته و به زیارت مرقد این شاعر بزرگ رفته و با کمال تعجب دید که قبر او درست در همان جایی است که او گفته بود.