قلعه بابک یکی از معروفترین قلعه های تاریخی ایران
قلعه بابک از شناخته شده ترین قلعه های تاریخی ایران می باشد که در شهر کلیبر، واقع در استان آذربایجان شرقی و در منطقه ارسباران واقع گردیده است. این قلعه به مدت ۲۰ سال محل زندگی و مقرر مبارزه بابک خرمدین، از مشهورترین سرداران ایرانی بوده است.
این دژ مستحکم بیشتر شهرت خودش را مدیون بابک خرمدین است. قیام بابک علیه خلافت عباسی قریب به بیست سال لشکر عباسی را تار و مار کرد و کشته های فراوانی از آنان گرفت واین قلعه سبب شد تا بابک و یارانش از گزند خلفای عباسی در امان بماند.
معرفی قلعه بابک
قلعه بابک که با نام های دژ بابک، قلعه جمهور و بذ، نیز شناخته می شود. بر فراز کوه ها و در ارتفاع حدودا ۲,۳۰۰ تا ۲,۷۰۰ متری از سطح دریا قرار گرفته است. و اطراف آن را دره هایی به عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر احاطه کرده‌اند. طبق نتایج کاوش‌های باستانی و تاریخی و بررسی اشیای به‌دست آمده از این قلعه، می‌توان قدمت آن را مربوط به دوران اشکانی و ساسانی دانست. این بنا به احتمال زیاد یک قلعه دفاعی بوده و سبک معماری آن شباهت فراوانی به مجموعه تخت سلیمان از عصر ساسانی دارد. اشیای کشف شده از قلعه، از جمله سفالینه‌های منقوش و لعاب‌خورده می باشند. و ثابت می کنند که قلعه بابک در قرون 6 و 7 مورد استفاده مردمان بوده است. همچنین تعدادی سکه مسی از این قلعه به دست آمده که به علت زنگ زدگی و ساییدگی، قابل خواندن نیستند.
اما این را می دانیم که به دوره اتابکان و هزاراسپیان تعلق دارند. این مسئله هنوز مبهم است که کارایی قلعه در این برهه از زمان چه بوده و افراد به چه دلیل و با چه هدفی سکه‌های خود را در این قلعه مخفی کرده اند. هیچ سند و مدرکی استفاده از قلعه بابک پس از این تاریخ را اثبات نمی کند و به نظر می رسد پس از این دوره متروکه گشته است.
داستان قلعه بابک خرمدین
موقعیت قرارگیری این بنا بر فراز قله کوه باعث شده بود که یک سپاه ۲۰ نفره بتوانند از پس تجاوز و حمله سپاهی ۱۰۰ هزار نفری برآیند؛ زیرا مسافت زیاد اجازه نمی‌داد که تیر و کمان و اسلحه آن زمان به نگهبانان و سربازان قلعه آسیبی برساند. این موضوع از نبوغ نظامی و آگاهی و درایت سازنده آن حکایت دارد. همین موقعیت استراتژیک قلعه و مسیر صعب‌العبور آن برای نیروهای دشمن، از جمله عواملی بودند که به بابک خرمدین در ساماندهی مبارزات و سنگر گرفتن در این محل کمک کردند.
بابک خرمدین
داستان‌ها و افسانه‌های زیادی درباره زندگی و مرگ بابک خرمدین وجود دارد. با وجود پژوهش‌های زیادی که راجع به او و فعالیت‌هایش انجام شده؛ هنوز نتیجه واحدی به دست نیامده است. اطلاع چندانی از محل تولد بابک خرمدین وجود ندارد؛ هرچند ظاهرا زمان تولدش به حدود بیش از ۱۲۰۰ سال قبل برمی‌گردد. طبق برخی از روایات او در دوران جوانی جانشین رییس گروه خرمیان می‌شود و ریاست گروه را به دست می‌گیرد. خرمیان که به آن‌ها سرخ جامگان یا خرمدینان نیز می‌گفتند، با خلفای عباسی مبارزه می‌کردند.
بابک و گروهش، که این قلعه محل اصلی فعالیت‌هایشان بود، بیش از ۲۰ سال به مخالفت و مبارزه با خلفای عباسی مشغول بودند و توانستند بر قسمت بزرگی از آذربایجان مسلط شوند. بابک سرانجام در جنگی که با سردار افشین داشت، در سال ۲۱۶ شکست خورد و در نهایت دستگیر شد
افشین باوجود ایرانی‌بودن، ذلت خدمت معتصم، خلیفه عباسی را به جان می‌خرد و برای خوش‌خدمتی و تسلط بر خراسان، بابک را با حیله و نیرنگ اسیر می‌کند. در همان سال نیز به دستور خلیفه، دست و پایش قطع و سپس اعدام می‌شود.
گفته می‌شود که این سردار ایرانی پس از قطع دست راستش، با دست دیگر خون دست قطع‌شده‌اش را بر چهره خود می مالد. معتصم علت این کار را جویا می‌شود و او پاسخ می‌دهد که با این خون، صورت خود را سرخ کردم تا تصور نکنی که زردی رنگ صورتم به‌خاطر ترس از مرگ است.
آوازه رشادت‌های بابک و یارانش فقط به آذربایجان محدود نشد و ماجرای قیام خرمدینان به‌شکل افسانه‌های جذابی از هند تا قلمرو رومیان و… گسترش یافت.
مراسم قلعه بابک
هر ساله در پانزدهم تیر ماه، بسیاری از ایرانیان، روز برای بزرگداشت این سردار و جنگنده ایرانی، در قلعه بابک گرد هم می‌آیند و مراسمی برایاین بزرگ مرد برگزار می‌کنند . بابک خرمدین شهرت جهانی دارد و در بسیاری از نقاط جهان، از او به عنوان نمادی از آزادگی یاد می‌کنند. بابک خرمدین در تمام مدت ۲۲ سال مقاومت خود، از قلعه بابک برای دفاع در مقابل حمله اعراب استفاده می‌کرد و بسیاری از تاریخ‌شناسان بر این باور هستند که این دژ به هیچ وجه فتح نشد و شکست ناپذیر باقی ماند.
قدمت قلعه بابک
طبق کاوش‌های باستانی و تاریخی و با توجه به اشیای به‌دست‌آمده از قلعه بابک می‌توان قدمت آن را به دوران اشکانی و ساسانی نسبت داد. این سازه به احتمال قوی یک قلعه دفاعی بوده است که سبک معماری آن به مجموعه تخت سلیمان از عصر ساسانی شباهت زیادی دارد.
قلعه بابک در قرن ۶ و 7 نیز مورد استفاده بوده است و این موضوع را می‌توان از روی اشیای مکشوفه نظیر سفالینه‌های منقوش و لعاب‌خورده در این محل ثابت کرد. تعدادی سکه مسی از این قلعه به دست آمده است که به‌دلیل زنگ‌زدگی و ساییدگی، خوانا نیستند؛ هرچند به دوره اتابکان و هزاراسپیان تعلق دارند. با این همه مشخص نیست که کارایی قلعه در این زمان چه بوده است و افراد به چه علت سکه‌های خود را در این قلعه مخفی کرده بودند.
هیچ سند و مدرکی دال بر استفاده از قلعه بابک پس از این تاریخ وجود ندارد؛ گویا پس از این دوره متروکه شده است.
معماری خاص قلعه بابک
در ساخت قلعه درست مانند سایر بناهای دوره ساسانی و اشکانی، سنگ و ملات ساروج به کار رفته و از نوعی گچ و خاک برای اندود کردن دیوارها استفاده شده است. بقیه آثار مربوط به مرمت‌هایی هستند که در دوره‌های بعدی صورت گرفته‌اند، مانند به کار بردن آجر برای کف‌سازی در قرن‌های چهارم و پنجم هجری و چوب‌هایی برای پوشش سقف و طاق‌های جناغی.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد قلعه بابک، قرارگیری بر فراز قله‌ای بلند است. به طوری که مهاجمانی که در پایین کوه قرار داشتند امکان استفاده از بسیاری از ابزارهای جنگی خود مانند تیر و کمان را نداشتند.
این موضوع باعث می‌شد با تعداد نفرات کمتری (در حد ۲۰ نفر) بتوانند در هجوم سپاهی بزرگ مقاومت کنند. قلعه بابک طوری طراحی میباشد که تنها یک راه ورود به آن وجود دارد و از سمت کوهستان نمی‌توان به قلعه نفوذ کرد. قبل از ورود نیز یک معبر به شکل دالان سنگی وجود دارد که فقط یک نفر امکان عبور دارد. از ابتدای معتبر که به شکل پلکانی ،تا دیواره‌های قلعه حدود ۲۰ متر است. بعداز عبور از بارو یا دیوار قلعه، مسافتی ۱۰۰ متری و با شیب زیاد را باید طی کنید تا به ورودی قلعه برسید. در یک طرف این مسیر دره‌ای به عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر قرار دارد. تمام این تمهیدات برای سخت‌تر کردن دسترسی دشمن به خود قلعه ، که دشمن نتواند برای خراب کردن برج و باروی آن از منجنیق استفاده کند.
موقعیت قلعه بابک
عماری قلعه بابک ترکیب زیبایی با محیط اطراف خود ایجاد کرده است به طوری که برج‌های دیده‌بانی در چهار طرف قلعه و دو طرف دروازه ورودی در تکیه‌گاه‌های طبیعی دیواره‌های کوه بنا شده‌اند. سربازان از این برج‌های دیده‌بانی می‌توانستند تا کیلومتر دورتر را زیر نظر بگیرند و هر حرکتی را از جانب دشمنان شناسایی کنند.
قلعه بابک ترکیبی از قلعه و قصر است. بعد از ورود به قلعه برای رفتن به قصر باید از ورودی دیگری با پلکانی نانظم عبور کنید. در دو طرف این ورودی نیز دو نیم ستون تعبیه می باشد.
قصر در بخش‌های مختلف به صورت دو و سه طبقه طراحی و از یک تالار اصلی با هفت اتاق در اطراف و تعدادی اتاق و آب‌انبار برای نگهداری آب و آذوقه زمستانی در قسمت شرقی می باشد. آب انبارها در زمستان با برف پر می‌شده تا در روزهای محاصره آب مورد نیاز مبارزین را تامین کند. دیوارهای داخلی این آب انبارها با نوعی ملات به خصوص اندود شده تا غیرقابل نفوذ باشد. به طور کلی محوطه قلعه بابک کلیبر دارای چندین تالار، زندان، آب‌انبار، انبار مواد غذایی، اصطبل و تعداد زیادی اتاق بوده است تا کلیه نیازهای گروه را تامین نماید.
قلعه بابک کجاست؟
قلعه بابک در شهرستان کلیبر، استان آذربایجان شرقی و در محدوده سر سبز جنگل ارسباران در ۱۴ کیلومتری شمال شرقی شهر کلبیر واقع است. اهر در جنوب آن با فاصله ۷۵ کیلومتر واقع می باشد. تبریز و اهر از شهرهای گردشگری مهم در آذربایجان شرقی هستند که مسافران بسیاری به سمت کلیبر و قلعه بابک دارند. جاده تبریز – اهر و جاده اهر – کلیبر، مسیرهای دسترسی به کلیبر از این دو شهر است. مسیر کلیبر به قلعه با یک جاده آسفالته با نام جاده قلعه بابک شروع می‌شود و در نهایت باید با پای پیاده باقی مسیر را ادامه دهید.
از کلیبر حدود 8 کیلومتر راه باید طی کنید تا به پاترول هایی برسید که مسافران را جابه جا می کنند. با ماشین پس از 40 دقیقه به اوبا، مکان زندگی عشایر چلبیانلو می رسید.
اکنون باید حاضربه کوهنوردی شوید و مسیری باریک را به سمت قلعه بابک بروید. بعد به هتل بابک می رسید که پس از روستای شجاع آباد واقع است. سپس به هزار پله سنگی می رسید.
اگر به جنگل علاقه دارید، می توانید از مسیر کمپ قلعه درسی در جنگل سفر ماجراجویانه خود را آغاز کنید. البته برای عبور از این مسیر به سمت قلعه بابک نیاز به راهنما دارید.
می توانید در خانه های کوچک کلیبر شب را سپری کنید و صبح زود به سمت قلعه بابک حرکت کنید.
با حرکت از سمت کلیبر به قلعه بابک در مسیر خود عشایر شاهسون را می بینید. وقتی به قلعه برسید، مناظر حیرت انگیز اطراف آن، شما را به شگفت میاورد. به خصوص، منظره رویایی جنگل ارسباران از بالا و قلعه بابک محسورتان خواهد کرد.
از قلعه بابک تا تله کابین عینالی یا عون بن علی حدود 100 کیلومتر (2 ساعت و 24 دقیقه) فاصله دارید.
مسیر پیاده روی قلعه بابک
سه مسیر دسترسی به قلعه بابک وجود دارد که بخشی از جاذبه این سفر به حساب می‌آیند. این مسیرها در ابتدای گذرگاه پلکانی قلعه بابک به هم می‌رسند و همین گذرگاه تنها راه ورودی به قلعه است.
مسیر اول:
اگر از سمت هتل بابک راهی قلعه شوید که معمول‌ترین راه صعود به قلعه بابک است، باید حدود ۱۰۰۰ پله سنگی را طی کنید. برای پیاده‌روی از هتل بابک تا گذرگاه پلکانی باید به‌طور تقریبی سه ساعت پیاده‌روی انجام دهید.
مسیر دوم:
تا کمپ را با ماشین شخصی بروید و سپس ماشین خود را پارک کنید و با پای پیاده راهی قلعه شوید. در طول راه از دره‌ای زیبا عبور خواهید کرد که در فصل بهار حسابی سرسبز است. در ادامه به گذرگاه اصلی پلکانی قلعه خواهید رسید. این مسیر فوق‌العاده زیبا با شیب نسبتا ملایم حدود سه ساعت زمان می‌برد. اگر از کلیبر به‌سمت هتل بابک راه بیفتید، ۶ کیلومتر پس از هتل، مسیری فرعی در سمت راست است.
مسیر سوم:
جاده خواهید دید که برای عبور از آن باید از ماشینی قوی استفاده کنید. این مسیر را ادامه دهید تا به کمپ عشایر برسید؛ از اینجا به بعد باید برای یک پیاده‌روی یک ساعته مجهز باشید تا به گذرگاه قلعه برسید.
