کاخ عالی قاپو اصفهان شاهکار معماری نقش جهان

کاخ عالی قاپو اصفهان از زیباترین بناهای تاریخی است که به دوران صفویه اطلاق دارد. در گذشته از عمارت عالی قاپو با نام‌های «دولتخانه مبارکه نقش جهان» و «قصر دولتخانه» نیز یاد می‌کردند. کاخ عالی قاپو ۱۸۰۰ متر مربع مساحت، ۶ طبقه و ۳۸ متر ارتفاع دارد. عالی‌قاپو در زمان خود نمادی از قدرت حکومتی به حساب می آمد و با معماری زیبا بر پایه چوب، از بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین بناهای آن دوران محسوب می‌شد.

ورودی عمارت عالی قاپو در زمان صفویان، تسلط به تمام بناهای سلطنتی در میدان نقش جهان داشته است.

در آن دوران شاه عباس اول صفوی، به‌منظور نشان دادن قدرت و شکوه دولت خود، دستور ساخت عمارت عالی قاپو را داد. در این کاخ  جلسات مهم حکومتی، استقبال از مهمانان خارجی و مراسم دولتی برگزار می‌شد. همچنین بالکن این عمارت محلی برای اتراق شاه عباس و اطرافیان او در زمان برگزاری مسابقات چوگان و اسب‌سواری در میدان نقش جهان و تماشای این مسابقات بود.

کاخ عالی قاپو اصفهان در زمان شاه عباس جایگاه ویژه ای داشت و همگان قادر ورود به عمارت نبودند.

کاخ عالی قاپو را با عنوان بلندترین کاخ عهد صفوی می‌شناسند این عمارت با پلکانهای باریک از طبقه همکف به طبقات بالاتر می‌رسد. بالا رفتن از این پله‌ها به‌دلیل ارتفاع بلند آن‌ها کمی سخت است؛ اما در پس آن ایوانی زیبا با ستون‌های چوبی قرار دارد که ارتفاعش به ۲۰ متر می‌رسد و تماشای میدان نقش جهان از فراز آن بسیار لذت‌بخش است.

وجه تسمیه

عالی‌قاپو به دو صورت تلفظ می شود برای هر وجه‌تسمیه‌ای گفته‌اند. عالی قاپو که بیشتر در محاورات و مکاتبات متداول است، از کلمه عالی و قاپوی ترکی به معنی درگاه تشکیل می‌شود؛ به‌معنای باب عالی! واژه ترکی «قاپی» پیش از آن‌که جای خود را به «باب» و «باب عالی» بدهد، ابتدا به‌معنای کاخ سلطان بود. به اینصورت که باب عالی در عثمانی معمول بود، بین ایرانیان شیعه نیز چنین بابی وجود داشت که مانند باب عالی عثمانی مورد احترام بود. همچنین هر کس می‌خواست وارد عالی‌ قاپو شود باید خم‌ می‌شد، آستانه را می‌بوسید و داخل می‌شد. طبق روایات تاریخی حتی شاه‌ عباس نیز هنگام ورود به این عمارت از اسب پیاده می‌شد.

تاریخچه عمارت عالی قاپو

قدمت عمارت عالی قاپو به حکومت صفویان در ایران باز می‌گردد، زمانی که اصفهان پایتخت فرماندهی بود

در حدود سال ۱۰۵۴ هجری قمری (بین سال‌های ۹۷۱ تا ۹۷۷ هجری شمسی) به دستور شاه عباس اول بنا شد. عمارت در سلطنت شاه عباس اول، شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین رقم خورد. این فاصله زمانی که مراحل ساخت بنا به‌صورت متناوب در آن جریان داشت ، نزدیک به ۱۰۰ سال طول کشید. پایه‌گذاری بنا بیشتر به زمان شاه عباس اول و دوم و مرمت و تزیین آن به زمان پادشاهی شاه سلطان حسین باز می‌گردد.

در تزیینات داخلی بنای عمارت عالی قاپو، آثار هنری برجسته خوش‌نویسی و مینیاتور نمایان است. با توجه به هدف شاه عباس از ساخت عمارت عالی قاپو که استفاده از آن به‌عنوان «قصر دولتخانه» بود، معماری بنا توسط برجسته‌ترین معماران ایرانی طراحی شد. این اقدامات پس از جابه‌جایی پایتخت از شهر قزوین به اصفهان انجام شدند.

پیش از تغییر پایتخت در دوره صفویان، بنایی به همین نام در شهر قزوین، محل استقرار صفویان وجود داشت؛ به همین دلیل و به اعتقاد مورخان، کاخ عالی قاپوی اصفهان نمونه مجلل‌تر از کاخ عالی قاپو در خیابان سپه قزوین است که شاه عباس اول به‌منظور نشان دادن عظمت دولت خود و اقتدارش تصمیم به ساخت آن گرفت..

این بنا تنها به‌منظور برقراری مسیر ارتباطی میان باغ نقش جهان و دیگر کاخ‌های اطراف ساختند. فقط پادشاه و درباریان برای انجام امور تشریفاتی، استقبال از مهمانان خارجی و انجام برخی امور اداری از آن استفاده می‌کردند. فضایی اختصاصی برای استراحت و زندگی شاه و امکانات مناسب در عالی قاپو بنا کرد.

زمان سلطنت شاه‌ عباس دوم

در سال ۱۰۵۳ هجری قمری در زمان سلطنت شاه‌ عباس دوم، ایوانی با ۱۸ ستون چوبی به ارتفاع ۱۰ متر به طبقه سوم کاخ عالی‌قاپو اضافه‌ شد. ستون‌های الحاقی با آینه و سقف آن با صفحات بزرگ نقاشی تزیین شدند. دیوارهای ایوان دارای دو پوشش تزیینی بود که اولی در زمان شاه‌ عباس دوم و دومی در زمان شاه سلطان حسین به آن الحاق شد. از فراز آخرین طبقه کاخ عالی‌قاپو و ایوان باشکوه آن، شاهان صفوی و مهمانان آن‌ها به تماشای بازی چوگان، چراغانی، آتش‌بازی و نمایش‌های میدانی می‌نشستند. وسعت این ایوان ستون‌دار حدود ۴۸۰ مترمربع است و کف آن با تیرهای چوبی، شناژبندی شد که به استحکام بنا انجامید .

در نهایت ۱۸ ستون ایوان کاخ را بر پا و سقفی چوبی بر آن تعبیه کردند. راه پله‌ای بلند و باریک، دسترسی به این ایوان را میسر می‌کرد. برای سیستم آب رسانی به کاخ عالی قاپو نیز حوضی مسی در ایوان قرار دادند تا راهی برای انتقال آب به بالای کاخ باشد..

پلان عالی قاپو

عمارت عالی قاپو ساختمانی ۶ طبقه با حدود ۴۸ متر ارتفاع است. از آنجا که از بام طبقه آخر می‌توان تمام مناظر شهر را دید، خود بام را نیز یک طبقه حساب کرده‌اند و برخی می‌گویند که عالی‌قاپو هفت طبقه است. در این ساختمان طبقات مختلف به‌وسیله سه راه پله به یکدیگر وصل می‌شوند. در طبقه اول عمارت عالی قاپو دو سالن اصلی دیده می‌شود که محل انجام امور اداری در زمان صفویان بوده‌اند. این قسمت را در گذشته «صدر خانه» یا «کشیک خانه» می‌نامیدند.

آنچه در نمای ساختمان عالی قاپو در نگاه اول جلب نظر می‌کند، ایوان بزرگ با ستون‌های بلند چوبی است. در کاخ عالی قاپو، به‌دلیل طراحی ویژه ساختمان، تعداد طبقات ساختمان از  جهت‌های مختلف نما متفاوت به نظر می‌رسد. این عمارت از داخل میدان نقش جهان دو طبقه دیده می‌شود. اگر از دو طرف ساختمان به عالی قاپو نگاه کنید، سه طبقه خواهید دید. از نمای پشت، این کاخ پنج طبقه دارد؛ اما در واقع عمارت عالی قاپو ۶ طبقه است. طراحی پلان عالی قاپو این عمارت را به دو بخش ورودی کاخ و ساختمان اصلی تقسیم می‌کند

ورودی کاخ عالی قاپو

ورودی کاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان به‌دلیل کاربری آن در گذشته، اهمیت بالایی داشته است. این ورودی در گذشته محل رفت و آمد و محور اتصال میان باغ نقش جهان و مجموعه و عمارت‌هایی مانند دولت خانه، رکیب خانه، جبه خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سر پوشیده، کاخ چهل ستون و دیگر ساختمان‌ها و کاخ‌های اداری بود و از این ورودی با عنوان «دروازه دولتخانه» یاد می‌شد.

این ورودی در گذشته محل ارتباط باغ نقش جهان با عمارت‌های مختلف بوده است و از آن با عنوان «دروازه دولتخانه» یاد می‌شد.

معماری بنای عالی قاپو

بنای دیدنی عالی قاپو دارای معماری حیرت انگیز است؛ به طوری که از هر طرف به آن نگاه کنید، نمایی دیگر می بینید. از پشت بنا 5 طبقه، از کنار 3 طبقه و از طرف میدان نقش جهان در 2 طبقه دیده می شود. البته کاخ عالی قاپو اصفهان در مجموع با طبقه همکف 6 طبقه دارد. از بالای عمارت عالی قاپو می توانید تمام مناظر شهر اصفهان را مشاهده نمایید. عمارت عالی قاپو درابتدا بنایی ساده بوده است. به تدریج به دستور شاه عباس طبقه هایی به آن اضافه شد. این کاخ و اثر تاریخی در 5 مرحله بنا شد. در ساخت بنای تاریخی عالی قاپو استادانی بنام و معماران معروف مسجد جامع عباسی و شیخ لطف الله همکاری داشتند.

ارتفاع بنای تاریخی عالی قاپو 48 متر است.

دیدنی های اطراف کاخ عالی قاپو

اگر برای بازدید از عمارت عالی قاپو به میدان نقش جهان اصفهان بروید، می‌توانید از سایر بناهای تاریخی در این میدان و خیابان‌های اطراف آن نیز دیدن کنید. بسیاری از جاهای دیدنی اصفهان در میدان نقش جهان و خیابان‌های اطراف آن قرار گرفته‌اند. نام میدان نقش جهان به‌دلیل ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی گسترده، در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت شد. در چهار سوی میدان نقش جهان، بناهایی تاریخی و با ارزش از دوره صفویان وجود دارند.

مسجد شیخ لطف الله در شرق میدان نقش جهان قرار دارد. این مسجد بدون صحن و مناره، با کاشی‌کاری‌های چشم‌نواز، از زیباترین آثار تاریخی در میدان نقش جهان به شمار می‌رود. از دیگر بناهای زیبای موجود در این میدان می‌توان به سر در قیصریه در ضلع شمالی میدان نقش جهان اشاره کرد. این سر در به بازار سنتی اصفهان راه دارد و بازدید از مغازه‌های قدیمی آن بسیار لذت‌بخش است.

مهم‌ترین اثر تاریخی به جا مانده از صفویان در میدان نقش جهان، مسجد شاه است. این مسجد در جنوب میدان نقش جهان از بارزترین نمونه‌های معماری در عهد صفویان است. مسجد شاه نیز به دستور شاه عباس صفوی و به دست هنرمندان برجسته ایرانی مانند علی اکبر اصفهانی و علیرضا عباسی بنا شد. 

میدان عتیق اصفهان که امروزه آن را با نام میدان امام علی می‌شناسند، در فاصله کوتاهی در شمال شرق میدان نقش جهان قرار دارد. این میدان قدمتی بسیار بالا دارد و از قدیمی‌ترین محله‌های شهر اصفهان به شمار می‌رود.

حد فاصل عمارت عالی قاپو تا زاینده‌رود، در گذشته محل قرار گرفتن ساختمان‌های تاریخی و عمارت‌های زیبایی است. کاخ هشت بهشت و عمارت چهل ستون از زیباترین عمارت‌های تاریخی در نزدیکی عالی قاپو هستند که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نیست.

کاخ عالی قاپو کجاست؟

در شهر اصفهان و در ضلع غربی میدان نقش جهان قرار دارد. میدان نقش جهان در مرکز شهر اصفهان و نزدیک به شمال این شهر قرار دارد. برای رسیدن به عمارت عالی قاپو باید به‌سمت میدان نقش جهان بروید.

خیابان حافظ از سمت شرق و خیابان سپه از سمت غرب به میدان نقش جهان دسترسی دارند. اگر قصد بازدید از عمارت عالی قاپو و میدان نقش جهان را دارید، می‌توانید از خیابان استانداری در غرب میدان خود را به خیابان‌های سپه یا سعدی برسانید. اگر با وسیله نقلیه شخصی به‌سمت میدان نقش جهان می‌روید، خیابان سپه به‌دلیل داشتن پارکینگ، برای شما گزینه مناسبی است..