باباطاهر عارف ، شاعر ایرانی تبار و دوبیتی سرا

دل تو کی ز حالم با خبر بی کجا رحمت باین خونین جگر بی

باباطاهر عریان، عارف، شاعر ایرانی‌تبار و دوبیتی سرای، اواخر سده چهارم و اواسط سده پنجم هجری (سده ۱۱م) ایران و در دوران طغرل بیک سلجوقی بوده‌است. بابا لقبی بوده که به پیروان وارسته می‌داده‌اند و عریان به دلیل بریدن وی از تعلقات دنیوی، باباطاهر عریان همدانی بوده و مسلک درویشی و فروتنی او که شیوه عارفان بوده است.

این سبب شد تا وی گوشه‌گیر شود و گمنام زیسته و تفصیلی از زندگانی خود باقی نگذارد.

درباره خاندان، نحوه معاش‌ و طریق‌ کسب‌ دانش‌، سال‌ تولد و وفات‌ و معرفت‌ و مسلک‌ عارفانه او، از منابع‌ قدیم‌، اطلاعات‌ دقیق‌ و روشنى‌ وجود ندارد. آنچه از گذشتگان درباره وی به ما گفتند یادکردی از زیست عارفانه و خوی درویشی اوست و این از نام او هویداست.

زندگینامه

باباطاهر در سال 447 هجری در زمان طغرل سلجوقی، به دوبیتی سرای مشهور بوده است.

سال تولدش را به حروف ابجد نوشتند که پس از مصاحبه با میرزا مهدی خان کوکب به سال 326 هجری گفته است و اما رشید یاسمی به استناد به همان دوبیتی هایش و اهمیت عدد 1000 در اشعارش به او پرداخته که مقصود باباطاهر از واژه الف سال هزارم بوده و در نتیجه مقارن سالهای 390 و 391 (برابر با 1000 میلادی) زاده شده است.

از خاندان و تحصیلات وی اطلاعات درستی در دسترس نمی باشد.

ويژگي سخن بابا طاهر عریان

اشعاری که از بابا طاهر باقی است رباعیاتی است که به لهجه لری (برخی معتقدند ترانه ‌ها یا دو بیتی های باباطاهر در بحر هزج مسدس محذوف و به لری سروده و برخی از محققان زبان وی را راژی و یا راجی و رازی دانسته اند که از گویش های قدیمی اهالی ری هستند) سروده شده است.

با خواندن اشعار بابا طاهر متوجه می شویم که او با سخن بسیار روان و ساده و بی پیرایه خود نیکوکاری، خیر خواهی و احسان و ترک ظلم و ستم به خلق را به خوبی بیان نمود. او عشق و ایمان و دلباختگی خود به مذهب شیعه و توسل به ائمه اطهار و تضرع به درگاه خدا را چنان با جاذبه بیان می کند که خواننده از خواندن رباعیات خسته نمی شود. ناله جانسوز طاهر یکی از انوار عشق الهی است که در کلمه به کلمه اشعار او این انوار را می بینیم و سوزش و آتش آن را حس نمی کنیم.

سبک شعری باباطاهر

باباطاهر بدون هیچ پیچیدگی و یا توسل به اصطلاحات علمی، افکار و اندیشه‌های خود را بیان نمود. شعرش بسیار روان، ساده و بی‌پیرایه است، و از آنجا که از ضمیر و جان سوز دلی برآید، لاجرم بر دل مخاطب می‌نشیند. باباطاهر در اشعارش غالبا از درویشی و قلندری و بی‌سر و سامانی حرف می‌زند و فروتنی را تعلیم می‌کند. در ترانه‌هایش عشق به خداوند به ساده‌ترین زبان موج می‌زند، غم و اندوه در شعرش غلبه دارد و همواره با چشم بصیرت به زیبایی‌های طبیعت نگریسته و به حقیقت اشیاء پی می‌برد.

مقدار زیادی از محبوبیت باباطاهر بی‌گمان به سبب افکار او و نزدیک بودن لهجه‌ی او به فارسی صحیح و روانی کلام و آهنگ دلنشین الفاظ و سادگی وزن و بحر متحدالشکل آن است (بحر هزج مسدس محذوف: مفاعیلن، مفاعیلن، فعولن.)

میدان سخن او محدود است به کوه و دشت و صحرا که از غایت سادگی خواننده را با جمال حقیقی طبیعت آشنا می‌کند. به همین سبب دوبیتی‌های باباطاهر از هزار سال پیش در دل‌ها جای دارد و بسیاری از طوایف همزبان او را وادار به تقلید کردند. امروز دوبیتی‌های بسیار در هر عشیره‌ی کرد و لری به سبک او موجود است و بسا اشعار دیگران که در مجموعه دوبیتی‌های او ورود کرد.

تشخیص رباعیات اصیل باباطاهر از بین رباعیاتی که اکنون به نام او در دست است، کاری است بس دشوار، چنان‌که همین مشکل در رباعیات خیام نیشابوری مشاهد و محسوس است.

معرفي آثار بابا طاهر

از بابا طاهر مجموعه اي از سخنان او به زبان عربي باقي است كه در آن عقايد عرفانی را در علم و معرفت و عبادت بیان کرده است و همچنين مجموعه ای كه شامل سروده های او به زبان لری است از او به يادگار مانده است.

معرفی کتاب شرح احوال باباطاهر

باباطاهرشرح احوال و نگاهی به آثار؛ نوشته نصرالله پورجوادی است که توانست بسیاری از زوایای زندگی این عارف بزرگ ایرانی را روشن کند. این کتاب به وسیله انتشارات فرهنگ معاصر در ۱۳۹۴ خورشیدی چاپ شد. پورجوادی این کتاب را با هدف روشن ساختن وجوه عرفانی و فلسفی زندگی و اشعار باباطاهر تألیف کرد. در ۶ فصل آن می کوشد با اتکاء به منابع جدید و نیز استفاده از منابع پیشین و با استفاده از رویکرد تاریخ‌نگارانه علمی به غبار روبی از چهره باباطاهر بپردازد. پورجوادی در مقدمه این کتاب و نیز فصل نخست آن با طرح بحث تاریخ نگاری ارشادی به ویژه در حوزه تصوف به ردیابی چهره باباطاهر در منابع تاریخی پرداخت.

در فصل اول با مروری بر گزارش های تاریخی گوناگون، چهره افسانه‌ای باباطاهر را پیش روی خواننده کتاب قرار می دهد. در فصل دوم به رابطه طاهر و عین القضات همدانی می پردازد. نویسنده در این کتاب به بیشتر وجوه مهم زندگی بابا طاهر پرداخت. دیدارش با ابن سینا، شغل گچ‌کاری او، ویژگی های ادبی آثارش به عنوان نویسنده و شاعر و مهمتر از همه بررسی باباطاهر به عنوان یک عارف و پرداختن به کتاب او در علم تصوف و همچنین تحقیق در خصوص اشعارش و بررسی احتمال شاعری اش و اشعار منسوب به او و… سخن گفت.

باباطاهر یارسان

مهمترین نکته‌ای که عمداً یا سهواً از نظر پژوهشگران به دور مانده، مورد غفلت واقع و یا کمتر بدان پرداخته‌اند جایگاه باباطاهر در بین مردم یارسان است. یارسان که بدان “آیین یاری” نیز گفته می‌شود آیینی است بازمانده از ادیان کهن ایرانی که برخی آن را برگرفته از “زروانیسم” و برخی دیگر از “گنوسیسم” می‌دانند؛ زروان بیانی زروان بیانی / نه دوره ورین زروان بیانی / اهری و اورمز یاران دیانی / کالای خاس یار او دم شیانی.

اما آنچه از مناسک این آیین بر می‌آید بیشتر به آیین مهر شباهت دارد. پیروان آیین یاری را در عراق و اقلیم کردستان “کاکه‌ای” در ایران “اهل حق” در سوریه “نصیری” و در ترکیه “بکتاشی” می‌گویند وحدت وجود “خاص” و انسان خدایی “تجلی مظهر خداوندی در قالب انسان” از اصل باورهای این آیین است. یارسان معتقدند شاه خوشین سومین مظهر خداوند “خاوندگار” است. باباطاهر یکی از هفت تن (هفت فرشته مقرب) است و برخی او را یکی از چهار ملک “فرشته” همراه او دانسته‌اند. که مظهر نصیر و عزراییل نیز هست و او نیز در بابا یادگار تجلی می‌کند.

از بزرگان یارسان از قرن سوم به بعد اشعاری به زبان‌های اورامی، گورانی و کلهری بر جا مانده است که “کلام” گفته می‌شود. این کلام‌های مقدس در جم خانه‌ها خوانده می‌شود یکی از گویندگان این کلام‌ها باباطاهر است و تا امروز از این ابیات کمتر استفاده شده است از جمله اشعاری است که در دیدار با شاه خوشین و برای شاه خوشین سروده شده از آنجا که باباطاهر و شاه خوشین “مبارک شاه مسعود کردی” از یک جهان‌بینی و یک آبشخور فکری مشترک برخوردار بودند دیدارشان بسیار مهمتر از داستان دیدار باباطاهر و طغرل است بررسی این ارتباطات به شناخت هر چه بیشتر وی کمک خواهد کرد.

آرامگاه باباطاهر عریان

باباطاهر عریان پس از ۸۵ سال زندگی وفات یافته است. آرامگاه وی در شمال شهر همدان در میدان بزرگی به نام وی قرار دارد. بنای مقبره باباطاهر در گذشته چندین‌ بار بازسازی شده‌ است. در قرن ششم هجری برجی آجری و هشت ضلعی بود. دوران حکومت رضاخان پهلوی نیز بنای آجری دیگری به جای آن ساخته شده بود. در جریان این بازسازی لوح کاشی فیروزه‌ ای رنگی مربوط به سده هفتم هجری بدست آمد که دارای کتیبه‌ ای به خط کوفی برجسته و آیاتی از قرآن است و هم‌ اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌ شود. احداث بنای جدید در سال ۱۳۴۴ خورشیدی با همت انجمن آثار ملی و شهرداری وقت همدان انجام شده است.
در اطراف مقبره باباطاهر تعدادی از بزرگان و ادیبان آرمیده‌ اند که عبارت‌ اند از: «محمد ابن عبدالعزیز» از ادبای قرن سوم هجری، «ابولفتح اسعد» از فقهای قرن ششم، «میرزا علی نقی کوثر» از دانشمندان سده سیزدهم و «مفتون همدانی» از شعرای قرن چهاردهم.
در شهر خرم آباد نیز بنایی به نام بقعه باباطاهر وجود دارد که به اعتقاد برخی زادگاه باباطاهر است.