تاریخ ایران باستان از آغاز

نخست، تاریخ سرزمین خودت را بدان، سپس تاریخ دیگران

در تاریخ ایران باستان، ایران از قدیمی‌ترین نقاطی است که رد پای سکونت بشر در آن به چشم می‌خورد. کاوش‌های باستان‌شناسان در این منطقه شواهدی از سکونت انسان‌ها در «دورۀ پارینه سنگی» متعلق به صدهزار سال پیش است، و قدمت سکونت گاه‌های نیمه–دائمی آن (که به احتمال زیاد پذیرای گروه‌های شکارگر بوده) به ده‌هزار سال پیش از میلاد می‌رسد.

پادشاهی باستانی ایلام در این منطقه از پیشرفته‌ترین تمدن‌های زمان خود به‌شمار می‌رود. (پیشینۀ قدیمی‌ترین سکونتگاه آن، محوطۀ باستان‌شناختی چغا بُنوت، به حدود 7200 پیش از میلاد می‌رسد) که بعدها قسمت‌هایی از آن توسط سومری‌ها فتح شد و بعدتر نیز آشوری‌ها و سرانجام مادها آن را در اختیار گرفتند.

پس از امپراتوری ماد (678 تا 550 پیش از میلاد) یکی از بزرگ‌ترین نهادهای سیاسی و اجتماعی جهان باستان، یعنی امپراتوری هخامنشی (550 تا 330 پیش از میلاد) به‌وجود آمد. که سرانجام به‌دست اسکندر مقدونی فتح شد. پس از او سرزمین پارس تحت فرمان سلسله‌های سلوکی (312 تا 63 پیش از میلاد)، اشکانی یا پارتی (247 پیش از میلاد تا 224 میلادی)، و ساسانی (224 تا 651 میلادی) قرار گرفت. امپراتوری ساسانی آخرین دولت پارسی در منطقه پیش از فتح سرزمین پارس توسط عرب‌های مسلمان در قرن هفتم میلادی بود.

به طور کلی تاریخ ایران باستان به دو بخش تقسیم می شود:

– قبل از اسلام

– بعد از اسلام

تاریخ ایران قبل از اسلام

این دوره از تاریخ ، خود به سه بخش تقسیم می شود:

ایران قبل از آریایی ها
مهاجرت آریایی ها به ایران
ایران باستان

ایران قبل از آریایی ها

قبل از آریایی ها ، قوم های مختلفی در مناطق گوناگون ایران می زیستند. در تاریخ ایران قبل از آریایی ها ، تمدن کاسی‌ها (در کرمانشاه و لرستان) ، تمدن ساکنان تپه سیلک (در کاشان) ،تمدن های شهر سوخته (در سیستان)، تمدن جیرفت (در کرمان)، تمدن اورارتو (در آذربایجان)، تپه گیان (در نهاوند) ، تپورها در طبرستان (مازندران) و تمدن ایلام (در شمال خوزستان) در سرزمین ایران وجود داشت.

دولت ایلام بزرگ ترین تمدن تاریخ ایران بود که سرزمین آنها در جنوب غربی ایران و تقریبا مطابق با خوزستان بود. شوش پایتخت آن بود که آثار مربوط به این تمدن نیز در همان جا یافت شد. البته می توان گفت که حکومت های جداگانه ای در تمدن ایلام بر بخش های مختلف توسط پادشاهان متفاوت اداره می شد.

این مناطق شوش ، اَنشان، اَوان و سیمش نام داشت . دولت ایلام اکثراً با با بسیای از حکومت های بین النهرین مانند بابلی ها ، اکدی ها ، سومری ها و آشوری ها در حال جنگیدن بودند. در زمان ظهور امپراطورهای ایرانی (550 ق م) ، دولت ایلام از یکی از سرزمین های خراجگزار ایران شد. در این زمان شهر شوش بسیار باشکوه و ثروتمند بود و زبان ایلامی یک از 3 زبانی بود که نوشته های سلطنتی ایران به آن زبان نوشته می‌شد.

مهاجرت آریایی ها به ایران

آریایی ها شامل تعداد زیادی از نژاد سفید پوست هستند که احتمالا سرزمین اولیه آنها از شمال دریای سیاه و خزر تا حوالی رودهای سیحون و جیحون بوده است. بعد ها بخش از آریایی ها به سمت ایران و هند و بخشی دیگر به اروپا مهاجرت کردند به همین دلیل به اقوام آسیائی و زبان آنها، هند و اروپایی می‌گویند.

معنی آریایی

آریایی به معنای شریف می باشد . آریایی ایران و هند تا مدتها در کنار هم زندگی می کردند و پس از گذشت مدتها ، از هم جدا شدند تا پیش از جدایی زبان ، افسانه های مشترکی داشته اند.

در متون تاریخی ایران باستان ، برخی زمان مهاجرت آریایی ها به ایران را 2000 سال ق م و بعضی دیگر قرن 14 ق م تا قرن 6 ق م ثبت کرده اند . زمانی که آریایی ها به فلات ایران رسیدند، در ابتدا با کشتار مردم بومی آن منطقه ، برخی از آنها را به کار گرفتند. آنها بعد از ورد به سرزمین ایران به طایفه هایی مختلفی تقسیم شدند که مهم ترین آنها مادها و پارت ها و پارس ها نام داشتند . نام ایران برگرفته از اسم آریایی ها است که سرزمین آریایی معنا می شود.

ایران باستان

تاریخ ایران باستان را از آغاز تشکیل دولت ماد تا پایان حکومت ساسانیان و حمله اعراب به ایران می دانند.

مادها

مادها پس از انتخاب هگمتانه به عنوان پایتخت خود ، حکومت خود را در ایران آغاز کردند. این حکومت به رهبری فردی به نام دیاکو منظم شد که افراد دیگری مانند هوخشتره و آزی دهاک نیز از حاکمان دیگر در دوران مادها بودند . مادها تا مدتهای طولانی بر ایران حکومت می کردند اما تاریخ دقیقی از این مدت در دسترس نمی باشد.

هخامنشیان

حکومت ماد ها توسط کوروش پایان یافت . او سپس حکومت جدیدی به نام هخامنشیان را پایه گذاری کرد که نخستین دولت متمدن در تمام دنیا در آن دوران بود . در این دوره که همراه با پیشرفت فرهنگ و تمدن بود می توان به جرات گفت که جهش بشریت و دوره جهش تاریخ ایران و جهان در دوران هخامنشی اتفاق افتاد.

پس از کوروش کبیر، کمبوجیه، گئومات، داریوش، خشایار شاه، اردشیر، خشایارشاه دوم، سغد پانوس یا سغدیان، داریوش دوم، اردشیر دوم، اردشیر سوم، ارسس و داریوش سوم بر تخت پادشاهی حکومت هخامنشی فرمانروایی کردند .

سلوکیان

پس از مرگ اسکندر مقدونی ، سلوکوس سردار او با ایجاد حکومت سلوکیان فرمانروایی خود را شروع کرد . ریشه سلوکیان یونانی بود و به همین دلیل زبان و فرهنگ یونانیان را به ایران آوردند. این حکومت در نهایت در زمان آنتیوخوس دوم منقرض شد.

اشکانیان

پس از سلوکیان ، اشکانیان هم تمدن یونانی بودند که سلسه حکومت خود را آغاز کردند . این حکومت با پادشاهی اشک اول یا ارشک تاسیس شد و پس از آن تیرداد، اردوان، فری یاپت، فرهاد، مهرداد، فرهاد دوم، اردوان دوم، مهرداد دوم، گودرز، آرد، سیناتروک، فرهاد سوم، مهرداد سوم، آرد دوم، فرهاد چهارم، تیرداد دوم، فرهاد پنجم، آرد سوم، ونن، اردوان سوم، وردان، گودرز دوم، ونن دوم، به لاش، پاکور، اردوان چهارم، خسرو، به لاش دوم، به لاش سوم، به لاش چهارم، به لاش پنجم و در نهایت اردوان پنجم بر ایران فرمانروایی کرد.

ساسانیان

اردشیر بابکان پس از حکومت اشکانیان، حکومت ساسانیان را ایجاد کرد و شهر تیسفون در نزدیکی بغداد را پایتخت ساسانیان قرار داد . این پادشاه، دین رسمی کشور را زرتشتی اعلام کرد . پس از مرگ اردشیر بابکان پسرش شاپور اول بر تخت شاهنشاهی نشست که یکی از شاهان بزرگ ساسانی محسوب می شد.

پادشاهان ساسانی به ترتیب اردشیر بابکان، شاپور اول، هرمز اول، بهرام اول، بهرام دوم، بهرام سوم، نرسی، هرمز دوم، شاپور دوم، اردشیر دوم، شاپور سوم، بهرام چهارم، یزدگرد، بهرام پنجم یا بهرام گور، یزدگرد دوم، هرمز سوم، پیروز، به لاش، قباد اول، زاماسب، انوشیروان دادگر، هرمز چهارم، خسرو پرویز، قباد دوم، اردشیر سوم، شیرویه، ملکه پوراندخت، هرمز پنجم و یزدگرد سوم نام داشتند.

تاریخ ایران بعد از اسلام

به نقل از کتب کهن تاریخ ایران باستان ،پس از پیروزی اعراب مسلمان بر ساسانیان ، دین اسلام در ایران استقرار یافت . در این دوران ، تاریخ ایران شاهد تحولات زیادی در عرصه های سیاسی ، اجتماعی و مذهبی بود . تسلط مسلمانان بر ایران ساده نبود زیرا شهرها سریع سلطه مسلمانان را پذیرفتند اما روستاها به سادگی تن به حکومت آنها و قبول مسلمانان نمی دادند . نقاط شرقی ایران و نیز طبرستان و گیلان دیرتر از نواحی غربی به تصرف مسلمانان درآمدند. مسلمانان مجبور به فتح چند باره برخی از نقاط می شدند.

مردم ایران که از اختلاف و تبعیض طبقاتی رضایت نداشتند، با پذیرفتن اسلام در اشاعه و ترویج آن تلاش کردند. اما با این وجود در طول تاریخ ایران ، هرگز مخالفت خویش را با سلطه امویان و عباسیان بر خاک ایران پنهان نکردند و جنبش های استقلال طلبانه ای را به پا ساختند که منجر به تشکیل حکومت هایی چون طاهریان (881-826 م) و صفاریان (903-866 م) شد.

اولین حکومت اعراب در ایران

امویان

پس از پیروزی اعراب در برابر ساسانیان، حکومت اسلامی اعراب در ایران شروع شد، که امویان اولین حکومت آنها بودند. این حکومت دمشق را پایتخت خود اعلام کردند. این حکومت در سال 40 هجری به وسیله معاویه بن ابی سفیان تأسیس گردید. ( مقدسی، مطهر بن طاهر؛ آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه، 1374ش، ج 2، ص 897.

عباسیان

پس از تضعیف حکومت امویان ، ابومسلم خراسانی حکومت عباسیان را بنا کرده و بغداد را پایتخت آن انتخاب نمود، عباسیان بیش از 500 سال حکومت کردند.

طاهریان

اولین حکومت مستقل بعد از حمله و تهاجم اعراب ، حکومت طاهریان بود که توسط طاهر ذوالیمینین یکی از سرداران مأمون تاسیس و پایتخت این حکومت نیز نیشابور بود . حکومت طاهریان توسط یعقوب لیث صفاری در زمان محمد بن طاهر به کار خود پایان داد.

علویان

اولین حکومت مستقل بعد از حمله و تهاجم اعراب ، حکومت طاهریان بود که توسط طاهر ذوالیمینین یکی از سرداران مأمون تاسیس شد . پایتخت این حکومت نیز نیشابور بود . حکومت طاهریان توسط یعقوب لیث صفاری در زمان محمد بن طاهر به کار خود پایان داد.

صفاریان

یعقوب لیث با پیروزی بر حکومت طاهریان ، سلسله صفاریان را ایجاد نمود . پس از یعقوب، عمرولیث بر تخت فرمانروایی نشست. این حکومت با 134 سال فرمانروایی در زمان پادشاهی خلف بن احمد توسط فرماندهان سامانی خاتمه یافت.

سامانیان

سامانیان پس از شکست صفاریان حکومت خود را تاسیس کردند و تا 124 سال حکومت کرده اند. بخارا پایتخت سامانیان بود و دانشمندان بزرگی همچون ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی در دوره سامانیان زندگی می کردند.

آل زیار

آل زیار یا زیاریان ، خاندان کوچک در مناطق گیلان بودند که به تدریج حکومت تمام ایران را در دست گرفتند . مرداویج بن زیار بنیان گذار زیاریان ادعا می کرد که یکی از خاندان سلطنتی پیش از اسلام است. این حکومت نیز در نهایت در دوران حکومت گیلانشاه به کار خود پایان داد.

آل بویه

حکومت آل بویه در واقع استقلال طلبانی بودند که پس از ورود اعراب برای برگشت به ایران قبل و به دست آوردن عزت ایرانی حکومت هایی مستقل را تشکیل دادند که عمادالدوله علی بنیانگذار حکومت آل بویه بود.

این حکومت توسط عمادالدوله علی آغاز و در میان فرمانروایان آل بویه ، عضدالدوله از حاکمانی بود که در عمران و آبادانی کشور نقش داشته و مشهورتر از دیگر حاکمان بود که این حکومت در دوران پادشاهی ملک رحیم به پایان رسید.

غزنویان

غزنویان یکی از حکومت های قدرتمندی بودند که حکومت خود را از افغانستان آغاز کردند و هندوستان را نیز فتح نمودند. آلپ تکین موسس حکومت غزنویان و خسرو ملک آخرین حاکم این دوران بود .حاکمانی مانند سلطان محمود غزنوی و سلطان مسعود نیز از فرمانروایان در این دوران بودند، حکیم ابواقاسم فردوسی در این دوران می زیسته است.

سلجوقیان

طغرل آغازگر حکومت سلجوقیان بود و پس از او آلب ارسلان، ملکشاه، سلطان سنجر و دیگر شاهان در این دوران حکومت می کردند سلجوقیان با شکست غزنویان حکومت خود را آغاز کردند و قدرت خود را با وزرای بزرگ تثبیت نمودند اما در نهایت توسط خوارزمشاهیان، به حکومت خود پایان دادند.

خوارزمشاهیان

خوارزمشاهیان ، نیشابور را پایتخت خود قرار داده و 154 سال حکومت کردند. نظامی گنجوی و عطار نیشابوری در دوران خوارزمشاهیان زندگی می کرد. در نهایت مغولها با حکومت خوارزمشاهی را شکست داده و به سلطنت آنها خاتمه دادند.

مغولان

مغولان با پیروزی بر خوارزمشاهیان تا مدتی تحت کنترل چنگیزخان مغول حکومت کردند و در این دوران ، ایران به نابودی کشیده شد.

ایلخانان

ایلخانان یکی از حکومت های مغول بود که توسط هلاکو تاسیس شده و با حکومت ابوسعید پس از 79 خاتمه یافت . گفته می شود که مولانا در این دوره از تاریخ زندگی می کرد. البته باید اشاره کرد که پس از حکومت ایلخانا، در نقاط مختلف ایران ، حکومت های کوچک دیگری وجود داشتند مانند سربداران ، جلایریان ، چوپانیان، مظفریان و دیگر حکومت های کوچک دیگر.

تیموریان

ریشه تیموریان به مغولها برمی گردد، تیمور لنگ که از بستگان چنگیز مغول بود حکومت تیموریان را آغاز کرد . حافظ در دوران تیموریان بود و حکومت تیموریان پس از 35 سال پایان یافت . البته در این دوران نیز حکومت های دیگری مانند آق قویونلو ، مرعشیان و قراقویونلو تشکیل شده بودند.

صفویان

حکومت صفویان با توسط شاه اسماعیل صفوی تاسیس شد . تهماسب اول، اسماعیل دوم، محمد خدابنده، شاه عباس، شاه عباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین از دیگر امرای حکومت صفویان بود.

در این دوران برای اولین بار مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی ایران معرفی شد . اصفهان ، قزوین و تبریز از پایتخت های دوران صفویند که این حکومت بیش از 200 سال به طول کشید.

افغان ها

افغان ها با پیروزی بر صفویان برای مدتی حکومت کردند . به طورکلی با حمله افغان ها و به تصرف گرفتن اصفهان ، حکومت صفویان منقرض شد.

افشاریه

نادرشاه افشار با شکست افغان ها و بازپس گرفتن ایران از دست آنها ، حکومت افشاری را پایه گذاری کرد .افشاریان مشهد را پایتخت خود انتخاب کرده و تا 46 بعد حکومت خود را ادامه دادند.

زندیه

پس از حکومت افشاریه، حکومت زندیه توسط کریم خان زند تاسیس شد. این حکومت شیراز را به عنوان پایتخت انتخاب نمود که پس از 34 سال در زمان فرمانروایی لطفعلی خان زند این حکومت نیز به سلطنت خود پایان داد.

قاجاریه

آقا محمدخان قاجار حکومت قاجاریه را بنیان نهاد . در این حکومت پادشاهانی چون فتحعلی شاه قاجار، محمدشاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و در نهایت احمدشاه قاجار بر مسند پادشاهی نشستند . تهران پایتخت حکومت قاجار بود و این حکومت پس از 129 سال به پایان رسید.