نقش طنز و لطیفه در اجتماع
طنز و لطیفه از نظر «معنی‌شناسی» واژه‌ای است دارای بار ارزشی و اجتماعی. معانی واژه طنز درزبان فارسی عبارتند از:«مسخره‌کردن «طعنه‌زدن»-«سرزنش کردن»-«عیب کردن»-«برکسی خندیدن»-«ریشخندکردن»-«سخن به رموز گفتن»-«لقب کردن»-و«نازکردن». سالن نمایش‌های طنز‌گونه، برای تماشاچی، محل تخلیه تنش‌هایی است که زندگی اجتماعی خارج از سالن بر او وارد آورده است. هر امر خنده‌آوری را نمی‌توان طنز نامید زیرا طنز امر نشاط‌آوری است که اعتباری و ارزش آن به دلیل جنبه هنری آن است. هنر طنز، عزت نفس استفاده‌کنندگان از آن را تقویت می‌کند و این همان چیزی است که برای تسلای روان آحاد جامعه افسرده، مفید است.
ارزشهای طنز برای جامعه
با توجه به چند دلیل مهم، طنز بهترین ابزار برای رفع معایب فرد و جامعه و بهبود اوضاع برای رسیدن به شرایط بهتر است. مانند:
1 .کاهش فشارهای روانی
طنز و لطیفه همواره کلید گشایش عقده‌ها و تحمل رنجهای طبقات مختلف اجتماعی بوده که در دست اندیشمندان
دلسوز و درد آشنا قرار داشته است. شرح هر موضوعی به روش طنزآمیز، باعث می‌شود که خوانندگان، خواص و عوام، باعلاقه و عشق فراوانی بحث را دنبال کنند. اگر ملتی، به خصوص ملت ما، دوره‌های دشوار تاریخی را تحمل کرد و از سر گذرانده است، شاید اغراق نباشد که بگوییم یکی به یاری همین سلاح طنز بوده است. هنرمندان بینام و نشان، داستان ها یا لطیفه‌های طنزآمیز می‌ساختند. مردمی که خوشبختانه همیشه از حس درک طنز برخوردارند، آنها را می‌گرفتند و بازگو و رواج می‌دادند و ملت ما با این نفس زدنهای کوتاه، خفگی را پشت سر می‌گذاشت.
2 .افزایش بینش و آگاهی مردم برای ساختن دنیایی بهتر
استاد عبدالحسین زرین کوب می‌گوید: ظرافت خاص وجان کلام طنز در همین نکته نهفته است که طنز پرداز بتواند
از دیدگاه مناسب به دنیا و مافی‌ها بنگرد و پوچی دردانگیز، اما غالباً خنده‌داری را که در آن پنهان است، کشف و بیان کند.
پدیدآورندگان آثار طنزآمیز معمولاً از طبقة روشن فکر و پیشرو جامعه هستند. طنز برای این گروه، عرصة نمایش و بزرگنمایی تضاد عمیق میان واقعیت موجود، با چیزی است که باید باشد. آرزوی مصلح اجتماعی که به طنز رو می‌آورد نیز
ادامة همین راه است؛ بیدار کردن مردم از خواب غفلت، آگاهی برعکس آنچه عدهای تصور می‌کنند، ماهیت طنز در هر
دورهای برخاسته از نگاه ایدهآلیستی است و نه بدبینی. طنزپرداز متعهد برای ساختن جامعةخود تفکری واقعگرا دارد، نه خیال پردازانه و غیرواقعی. به همین دلیل بدنبال مدینة فاضله نیست، بلکه خواست او ریشه در واقعیت دارد.
هدف طنز
هدف طنز و لطیفه، توجه دادن فرد یا جامعه به معایب و مفاسد خود، تحقیر و کوبیدن رذایل اخلاقی، رشد فضایل اخلاقی و در یک کلام، تزکیه، تهذیب، اصلاح و تکامل رساندن فرد و اجتماع است. قلم طنز نویس کارد جراحی است نه چاقوی آدم کشی؛ با همه تیزی و برندگیش، جانکاه و کشنده نیست، بلکه آرام بخش و سلامت آور است. زخم نهانی را می شکافد و چرک و عفونت‌های آن را بیرون می ریزد و بیمار را بهبود می بخشد.
انواع طنز
طنز و لطیفه از نظر نحوه بیان و ارائه، به دو نوع «تفسیری» و «تمثیلی» تقسیم می شود.
1. طنز تفسیری: در طنز تفسیری وقایع و حقایق به طور مستقیم و صریح با نگرشی خنده آور بیان و تفسیر می شوند. در این نوع طنز نگرش و بیان طنز پرداز است که حقایقی را که نه تنها خنده آور نیست بلکه در واقع تلخ و ناراحت کننده نیز هست، به صورت خنده آور نمایش می دهد تا مخاطب را با کمک خنده به عمق حقیقت و واقعیت توجه دهد.
2. طنز تمثیلی: در طنز تمثیلی طنزپرداز برای بیان مقصود و تأثیر بیش تر در مخاطب، از بازیهای لفظی و صنایع ادبی چون تمثیل، تشبیه، قیاس، جناس، تضاد… استفاده می کند و با این عمل ضمن این که باعث انبساط روح مخاطب می شود او را به واقعیت و حقیقتی عمیق آگاه می کند. طنزپرداز با بهره گیری از عبارات ظریف و دل نشین، از خنده، تازیانه‌ای می‌سازد و او را به سوی هوشیاری و تلاش برای وصول به وضع آرمانی فرا می خواند.
آثار مثبت طنز
الف – آثار فردی:
1- توجه دادن به عیبها: طنز نوعی انتقاد نوش و نیش دار است و در عین حال که وضعیت خاص اجتماعی، روش خاص زندگی، معاشرت، تربیت، مدیریت… را نقد می کند، تک تک افراد را به درون خود متوجه می کند تا عیب‌هایی را که در طنز، بزرگ نمایش می‌دهند، در خود بررسی کنند و مروری بر رفتار، افکار و عملکرد خود داشته باشند. اگر طنز مثبت به چنین توصیفی دست یابد، خدمت بسیار بزرگی به جامعه اسلامی کرده است
ب – آثار اجتماعی:
1- پر شدن اوقات فراغت و کم شدن بزهکاری: طنز مطلوب عاملی در جهت جلوگیری از پدیده بزهکاری و پر کردن اوقات فراغت است. همچنان که ورزش، مطالعه، تفریح، گردش و فعالیت هنری می توانند ساعات بی کاری انسان را پر کنند، طنز نیز می تواند اوقات خوب و مفرّحی برای انسان به وجود آورد و عامل ایجاد و تقویت روحیه و نشاط در جامعه شود. با توجه به این مهم لزوم برنامه ریزی جدی و توجه همه جانبه در این زمینه به خوبی آشکار می شود.
کلام پایانی
مهم ترین اثر اجتماعی هر طنز مطلوبی ، افزایش وحدت و کنار گذاشتن اختلافات بی مورد و حساس نشدن به هر موضوع کوچک و بزرگ است.
اگر با نگاهی دقیق و زیباشناختی به طنز بنگریم، می توانیم بگوییم که طنز نوعی استعاره است و در قرآن انواع تمثیلات و تشبیهات و استعاره ها بسیار نمایان است.
